LE ASSISE DI ARIANO: testo critico, traduzione e note a cura di Ortensio Zecchino, Cava dei Tirreni, Di Mauro, 1984, pp. 22-106

Posted by altaterradilavoro on Mag 24, 2018

Codice Vaticano Latino 8782

1. 22

Dignum et necessarium est o proceres si quod de nobis et universi

regni nostri statu meritis non presumimus; a largitate divina gratia consecuta recepimus;

divinis beneficiis quibus valemus obsequis respondeamus,

ne tante gratie penitus ingrati simus. Si ergo sua misericordia nobis

deus pius prostratis hostibus pacem reddidit, integritatem regni, tranquillitate gratissima, tam in carnalibus quam in spiritualibus, reformavit,

reformare cogimur iustitie simul et pietatis itinera, ubi videmus eam et

mirabiliter esse distortam. Hoc enim ipsum quod ait, inspiramentum,

de munere ipsius largitoris, accepimus, dicente ipso: per me reges regnant

et conditores legum decernunt iustitiam. Nichil enim gratius deo

esse putamus, quam si id simpliciter offerimus, quod eum esse cognovimus, misericordiam scilicet atque iustitiam. In qua oblatione regni officium

quoddam sibi sacerdotii vendicat privilegium. Unde quidam sapiens

legisque peritus iuris interpres, iuris sacerdotes appellat. Iure itaque qui

iuris et legum auctoritatem per ipsius gratiam optinemus, eas in meliorem

statum partim erigere, partim reformare, debemus et qui misericordiam

consecuti sumus in omnibus eas tractare misericordius, interpretari

benignius, presertim ubi severitas earum quandam inhumanitatem

inducit. Neque hoc ex supercilio quasi iustiores aut moderatores nostris

predecessoribus in condendis legibus interpretandisve nostris vigiliis arrogamus,

set quia in multis delinquimus et ad delinquendum et ad delinquendum

1. 26

procliviores sumus, parcendum delinquentibus cum

moderatia nostris temporibus apta conveniens esse censemus. Nam et ipsa

pietas ita nos instruit dicens: Estote misericordes sicut et pater vester

misericors est. Et rex et propheta: Universe vie domini misericordia et

veritas. Et proculdubio tenebimus, quia iudicium sine misericordia erit ei

qui iudicium fecerit sine misericordia.

Volumus igitur et iubemus ut sanctiones quas in presenti corpore

sive promulgatas a nobis, sive compositas nobis facimus exhiberi, fideliter

et alacriter recipiatis.

I. De legum interpretatione

Leges a nostra maiestate noviter promulgatas pietatis intuitu asperitatem

nimiam mitigantes mollia quodam moderamine exaucuentes; obscura

dilucidantes, generaliter ab omnibus precipimus observari, moribus, consuetudinibus, legibus non cassatis pro varietate populorum nostro regno

subiectorum, sicut usque nunc apud eos optinuit, nisi forte nostris his sanctionibus adversari quid in eis manifestissime videatur.

II. De privilegio sanctarum ecclesiarum

Noverint ergo omnes nostre potestati subiecti, quoniam in voto nobis

semper fuit, et erit, ecclesias dei pro quibus dominus Ihesus sanguinem

suum fudit, protegere, defensare, augere modis omnibus, sicut et proienitores

nostri consueta liberalitate, id ipsum facere studuerunt, ideoque multa

et innumera beneficia a deo consecuti sunt semper in melius. Itque sacrarum ecclesiarum res omnes et possesiones in nostra post deum et sanctos

ejus custodia collacatas atque commissas ab omnibus incursibus malignantium,

gladio materiali nobis a deo concessas defendimus et inviolatas

custodimus; principibus, comitibus, baronibus et omnibus nostris

fidelibus commendamus, scituri, quod nostrum decretum quisquis violare

voluerit, nostram se sentiat ledere majestatem.

1. 28

III. Monitio generalis

Monemus principes, comites, barones, maiores atque minores, archiepiscopos, episcopos, abbates, cunctos denique qui subditos habent cives,

burgenses, rusticos, sive cuiuscumque professionis homines, eos humane tractare, misericordiam adhibere, maxime cum debitum adiutorium conveniens

et moderatum valent ab ipsis quos habent subditos, postulare.

Gratum enim deo faciunt, et nobis maximum gaudium, cuius potestati

atque regimini divina dispositio, tam prelatos subdidit quam subiectos. Quod

si fuerit neglectum, nostram spectabit sollicitudinem male factum in melius

reformare.

IV. De rebus regalibus

Scire volumus principes nostros, comites, barones universos archiepiscopos, episcopos , abbates, quicumque de regalibus nostris magnum vel

modicum quid tenet, nullo modo, nullo ingenio, possit ad nostra regalia

pertinens alienare, vel vendere, vel in totum vel in partem minuere, unde

iura rerum regalium minuantur, aut subvertantur sive aliquod etiam dampnum patiantur.

V. De sanctarum reliquiarum venditione

Sanccimus nemini licere martirum, vel quorucumque sanctorum

reliquias vendere, vel comparare. Quod si presumptum fuerit, nondum

pretio numerato nichil ets consecuturus si venditor emptorem voluerit

convenire. Si autem numeratio facta est, emptori repetitionem non esse,

fiscum vero vendicare. Nostram spectabit providentiam temeritatem contrahentium cohercere, et ubi decuerit, reliquias cum consilio antistitum

collocare.

VI. De confugio ad ecclesiam

Presente lege sanccimus per loca regni nostri omnia deo propitio

in perpetuum valitura nullos penitus, cuiuscumque condicionis de sacrosantis

expelli ecclesiis, aut protrahi confugas, nec pro his venerabiles episcopos,

aut yconomos exigi, que debentur ab eis qui hoc moliri aut facere

presumpserit, capitis periculo,

1. 32

aut bonorum omnium ammissione plectendis. Interim confugis victualia

non negentur. Sane si servus, aut colonus, aut servus glebe se ipsum

subtraxerit domino, vel furatus res ad loca sancta confugerit, cum rebus

quas detulit, domino presentetur, ut pro qualitae commissi subeat ultionem,

aut intercessione procedente restituatur et gratie. Nemini

quippe ius suum est detrahendum.

VII. De privilegiis ecclesiarum non violandis

  Si venerabilis ecclesie privilegia cuiscumque fuerint temeritate violata

dolove suppressa commissum iuxta dampnositatem ecclesie compensetur.

Quod si non sufficiat ad condempnationis mulctam, regis iudicio vel

officialium arbitrio committetur. Nichilominus pro qualitate commissi

regis providentie, vel officialium arbitrio subiacebit.

VIII. De episcoporum privilegio

  Episcopus ad testimonium non flagiterur, nisi forte in causis ecclesiasticis,

vel publicis, cum necessitas, aut regis auctoritas postulaverit.

  Presbiteri non cogantur corporale sacramentum in negotiis exibere;

diacones, subdiacones et infra positos altari sacri ministros, ab obsequiis

sordidis alienos esse precipimus; presbiteros tantum non etiam ceteros

omnibus angariis personalibus prohibemus.

1. De illicitis conventiculis

  Conventiculam illicitam extra ecclesiam in privatis edibus celebrari

vetamus, proscriptionis domus periculo imminente, si dominus eius in eam

clericos novam vel tumultuosam conventiculam celebrantes, susceperit non

ignarus.

1. De ascripticiis volentibus clericari

Ascripticios sine voluntate et assensu eorum quorum iuri subditi

sunt, et potestati, nullus episcoporum ordinare presumat, neque de aliensa

parrochia, per litteras commendatorias secundum canonum instituta, vel

ab episcopo, vel a proprio capitulo.

  Hii quorum ascripticii sunt, si quod premium pro data licentia consecrandi

suscepisse convicti fuerint, huiusce ascriptii perdant qui dedit pecuniam

ab ordine cadat, fisco vero cum omnibus rebus suis vendicetur.

1. 34

Solent sancto voto atque proposito sanctis occasionibus pravitas se ingerere,

et dei servitium atque ecclesie ministerium perturbare. Ne ergo

sinistrum aliquod aliquando possit nostris institutionibus obviare, si forte

in rure vel in vico ecclesia assignatos habuerit sacerdotes quibus decedentibus

sint alii (subrograndi et) domini ruris vel vici super ascripticiis, episcopo

fieri subgorationem negaverint, presertim cum ex ipsis ascripticiis persona

ydonea ab episcopo expectatur, dignum nostre clementie videtur,

atque iustissium ad iustam petitionem ecclesie ascripticiorum dominum

iure cogendum; filii vero decedentis presbiteri ad asripticiorum condicionem

reddatur omni occasione remota.

1. De raptum virginum

  Si quis rapere sacratas deo virgines aut nondum velatas causa iungendi

matrimonium presumpserit, capitali pena feriatur, vel alia pena quam

regia censura decreverit.

XII.

  Iudeus paganus servum christianum nec vendere, nec comparare

audeat, nec ex aliquo titulo possidere seu pignori detinere. Quod si presumpserit,

omnes res eius infiscentur, et curie servus fiat. Quem si forte

ausu vel nefario vel suasu circumcidi vel fidem abnegare fecerit, capitali

supplicio puniatur.

XIII. De apostatantibus

  Apostantes a fide catholica penitus execramus, ultionibus insequimur,

bonis omnibus spoliamus, a professione vel voto naufragantes legibus

coartamus, succesiones tollimus, omne ius legitimum abdicamus.

XIV. De ioculatoribus

  Mimi et qui ludibrio corporis sui questum faciunt, publico habitu

earum virginum, que deo dicate sunt, vel veste monachica non utantur,

nec clericali; si fecerint verberibus publice afficiantur.

1. De pupillis et orphanis

Pupillis et orphanis pietatis intuitu, multa privilegia priscis legibus confirmata

pro qualitate temporum quibus absolverint in ultimo

1. 38

delegamus nostri iudicibus ubi iactura tollerabilis non est, favorabiliter

commendamus.

  Mulieribus nichilominus ubi non modice lese sunt, propter fragiliorem

sexum, legum equitatem sectantes tam per nos, quam per officiales

nostros ex pietatis visceribus subveniendum decrevimus, sicut decet et

oportet.

XVI. De indigne anelantibus ad sacerdotum

Nemo sacerdotum dignitatem pretio petere audeat, contumeliam pro

premio reportaturus et penam, mox ut fuerit propria petitione detectus.

Ille enim honore se privat, qui inpudenti fronte, velud importunus

expostulat.

XVII. De sacrilegiis

  Disputari de regis iudicio, consiliis, institutionibus, factis non oportet.

Est enim par sacrilegio disputare de eius iudiciis, institutionibus, factis

atque consiliis et an is dignus sit quem rex elegerit, aut decernit.

  Multe leges sacrilegos severissime punierunt, set pena moderanda

est arbitrio iudicantis, nisi forte manufacta templa dei fracta sunt violenter,

aut dona et vasa sacra, noctu sublata sunt, hoc enim casu capitale

est.

XVIII. De crimine maiestatis

  Quisquis cum milite uno vel cum pluribus, seu privato scelestem

inierit factionem aut factionis dederit, vel susceperit sacramentum, de

nece etiam virorum illustrium, qui consiliis et consistorio nostro intersunt,

cogitaverint et tractaverint, eadem severitate voluntatem sceleris qua

effectum puniri iura voluerunt, ipse quidem ut pote reus majestatis gladio

feriatur, bonis eius omnibus fisco addictis; filii vero eius nullum unquam

beneficium sive a nostro beneficio seu iure consensum optineant.

Sit ei mors solacium et vita supplicium. Quod si qiusquam de factiosis mox

sine mora factum detexerit, veniam et gratiam mox sequatur.

1. 40

  Crimen majestatis post mortem rei etiam incipit et tractatur; rei ù

memoria condempnatur, adeo ut quicquid contraxerit, fecerit, statuerit, a

die criminis nullam habeat firmitatem; set omne quod habuit, fisci

iuribus vendicetur.

Hoc crimine qui parentem purgaverit, eius successionem meretur.

  Hoc crimine tenentur omnes, quorum consilio fugiunt obsides, armantur

cives, seditiones moventur, concitantur tumultus, magistratus necantur,

exercitus deseritur, ad hostem fugitur, socius proditur, dolo malo

cuneus discinditur, bellis ceditur, ars desolatam relinquitur, sociis

auxilium denegatur, cetaraque hujusmodi sicut regii consilii explorator, summissor

et publicator, et qui susceperit hospitio hostes regni, et ductum prbeuerit

non ignarus.

XIX. De nova militia

  Divine iustitie consentientes probanda probamus contrarium refutamus.

Sicut, enim, nullatenus exasperandi sunt boni, ita beneficiis non

sunt fovendi mali. Sanccimus, itaque tale proponentes edictum, ut si quicumque

novam militiam arripuerit, contra regni nostri beatitudinem, atque

pacem, sive integritatem, militie nomine et professione, penitus decidat,

nisi forte a militari genere per successionem duxerit prosapiam.

Idemque statuimus de sortientibus qualiscumque professinis ordinem, ut

puta si vel auctoritatem iudicii optinuit, sive notariorum officium, ceterisque

similibus.

1. De falso

  Qui litteras regias aut mutat aut quas ipse scripsit notho sigillo subsignat,

capitaliter puniatur.

XXI. De cutendibus monetam

Adulterinam monetam cudentibus, vel scienter eam accipientibus,

penam capitis irrogamus, et eorum substantiam publicamus; consentientes

etiam hac pena ferimus.

1. 44

Qui nummos aureos vel argenteos raserint tinxerint, vel quocumque

modo imminuerint, tam personas eorum, quam bona omnia publicamus.

  Ubi questio falso inciderit, diligens inquisitio mox sequatur, argumentis,

testibus, collatione scripturarum, et aliis vestigiis veritatis. Non

solum accusator probationibus honeretur, set inter utramque personam

iudex sit medius, ut omnibus que competunt exquisitis, demum sententiam

ferat. Capitali post probationem supplicio secuturo si id exigat magnitudo

supplicii, vel alia pena pro qualitate delicti.

XXII. De falso instrumento

  Qui falso instrumento nesius utitur, falsi crimine non punitur.

  Qui falsitatem testibus astruxerit, falsi pena cohercetur.

XXIII. De abolitione testamenti

[A]mator testamentorum, publicorum instrumentorum, celator,

delator, perversor, eadem pena tenetur.

  Si quis patris testamentum deleverit, ut quasi ab intestato succedat,

patris hereditate privatur.

XXIV. De officialibus publicis

Qualitas persone gravat et relevat penam falsi.

  Officiales reipublice, vel iudicis qui tempore amministrationis

pecunias publicas subtraxerint, obnoxii crimini peculatus, capite puniantur,

nisi regia pietas indulserit.

XXV. De bonis publicis

  Qui sua negligentia bona publica deperire, vel minui permiserit, in

persona propria et rebus suis, constituetur obnoxius, et hoc prospectu

pietatis rege.

  Qui sciens furantibus assensum prebuerit, eadem lege tenetur.

1. 46

XXVI. De coniugiis legitime celebrandis

  Quoniam ad curam et sollecitudinem regni pertinet leges condere, populum gubernare, mores instruere, pravas consuetudines extirpare, dignum

et equum visum est nostre clementie, quandam pravam consuetudinem,

que quasi clades et lues huc usque per diuturna tempora, partem nostri

populi perrependo pervasit edicti nostri mucrone decidere, ne liceat vitiosas

pullulas de cetero propagare. Absurdum quippe moribus repugnans

sacrorum canonum institutis, christianis auribus inauditum est, matrimonium

velle contrahere, legitimam sobolem procreare, indivisibile vite consortium

alligare, nec dei favorem et gratiam nuptis nuptiarum in stabulis

querere, et tantum in Christo et ecclesia ut dicit apostulus sacramentum

confirmandum per sacerdotum ministerium creare. Sancimus itaque lege

presenti deo propitio perpetuo valitura, volentibus omnibus legitimum

contrahere matrimonium necessitatem imponi, quatinus post sponsalia

nuptias celebraturi sollempniter quisque pro suo modulo seu commodo,

limen petant ecclesie sacerdotum benedictionem post scrutinium consecutum

anulum ponat, pretii postulationique sacerdotali subdantur, si

volunt futuris heredibus successionem relinquere. Alioquin noverint ammodo

molientes contra nostrum regale preceptum, neque ex testamento,

neque ab intestato se habituros heredes legitimos, ex illecito per nostram

sanctionem matrimonio procreatos. Mulieres etiam dotes, et aliis nubentibus

legitime debitas non habere. Rigorem cuius sanctionis, omnibus illis

remittimus, qui promulgationis eius tempore, iam matrimonium contraxerunt.

Viduas vero volentibus ducere, huius necessitatis vinculum relaxamus.

XXVII. De adulteris

  Generali lege presente sancimus pietatis intuitu, cui viscera tota debemus,

quotiens a nostra provisione et ordinatione iura regentibus accusatio

adulterii aut stupri fuerit presentata, oculo non caligante personam

despicere, condiciones notare, etates

1. 50

et consilium animi investigare, si deliberatione vel consultatione, vel lubrico

etatis proruperint, ad facimus, vel prolapse sint. Utrum earum fortuna

tenuis sit an torosa, petulantia stimulate fuerint, an dolore maxime materiali.

Ut, his omnibus perquisitis, probatis vel manifestis, non de rigore

iuris, set de lance equitatis, super commissis excessibus, lenior vel asperior

sententia feratur. Sic, enim, perfecta iustitia divine iustitie respondebit. Nam

nec nos poterit illa divina sententia: in qua mensura mensi fueritis remetietur

vobis.

  Legum igitur asperitate lenita, non ut olim gladio agendum, set

rerum ad eam pertinentium confiscatio inducetur, si filios legitimos ex eo

matrimonio violato, vel alio non habuerit. Periniquum est successione quippe

fraudari, qui nati sint eo tempore quo thori lex legaliter servabatur. Aut

viro traenda est, nullatenus ad vite periculum servituro, set ultionem thori

violati, nasi truncatione, quod sevius et atrocius inducitur persecuturo. Ultra

enim, neque viro, neque parentibus sevire licebit. Quod si vie eius noluerit

in eam dare vindictam, nos huiusmodi maleficium non sinemus inultum,

precipimus publice flagellandum.

  Qui coram se spectante, vel arbitrio, permittit cum ganeis suam

coniugem lascivire, non facile poterit vero iudicio accusare. Viam quippe

mechandi aperit, qui cum possit prohibere consentit.

  Quamvis uxorem suspectam quis habeat, eum lenocinii non dapnamus.

Quis enim alieni thori iure inquitet quietem. Quod si patenter

deprehendimus quempiam habere uxorem questuosam, dignam nostris temporibus

mox sequimur pene vindictam, eum quoque pena infamie

condempnamus.

[F]emine penitus, et adulterii et stupri severitate iudiciaria prestentur

immunes, quas vilitas vite dignas legum observatione non credit.

XXVIII.De eodem

Que passim venalem formam exhibuit, et vulgo prostitutam se prebuit,

huius criminis accusationem ammovit. Violentiam tamen ei ingeri

prohibemus, et inter boni testimonii feminas, ei habitationem vetamus.

1. 52

Adulter, adultera simul accusari non possunt, alter singulariter est

accusandus, et rei exitus expectandus. Nam si adulter defendi poterit, mulier

est secura, nulli ulterius responsura. Si vero fuerit condempnatus, tunc

demum mulier accusatur.

  Lex delectum non facit, quis primum conveniri debeat. Set si uterque

presens est, vir conveniendus est primum.

  Repudium in accusatione est semper permittendum; neque violentia

seu detentio est adhibenda.

XXIX. De lenocinio

Lenas sollicitantes alienam scilicet castitatem genus criminis pessimum, tamquam ipsas adulteras puniendas presente lege sanccimus.

  Matres virgines filias venalicias proponentes, et maritalia federa fugientes,

ut lenas ipsas persequimur, scilicet ut nasus ejus abscidatur. Castitatem

enim suorum viscerum vendere inhumanum est et crudele. Quod

si filia se ipsam tamen prostituerit, mater vero solummodo consentit,

iudicum arbitrio relinquatur.

XXX. De violatione thori

Si providentia rege celsitudinis nullo modo patitur inter regni nostri

militem baronum nostrorum quemlibet alterius castrum invadere, predas

committere, cum armis insurgere, vel inique

1. 56

fraudari, quin pro commisso bonorum omnium iactura ipsum afficiat,

quanto amplius dampnandum censemus si compatris et vicini thorum violare presumpserit. Intolerabile prorsus de iure videtur. Sanccimus itaque

si de tali facto nobis aliquando fuerit proclamatum,manifestum fuerit, vel

probatum, bonorum omnium mulctatione plectendum.

  Si maritus uxorem in ipso actu adulterii deprehenderit, tam uxorem,

quam adulterum occidere licebit, nulla tamen mora protracta.

XXXI. De adulterio

Lex maritum lenocinii pena cohercet, qui uxorem in adulterio

deprehensam, retinuerit, adulterumque dimiserit, nisi forte sine sua culpa

ille diffugit.

XXXII. De desistendibus ab accusatione

Qui post crimen adulterii intentatum uxorem receperit, destitisse

videtur ab accusatione ideoque suscitare qustionem ultra non poterit.

XXXIII. De iniuriis privatis personis illatis

Quod iuri et rationi est consentaneum satis iure cunctis est gratum,

et quod a ratione equitatis dicrepat, universis ingratitudinem representat.

Nulli igitur mirum si quod in homine deus carius et dignius posuerit, cum

negligitur atque despicitur, et inprobo iudicio vilipenditur, sapiens et honestatis

amicus rationabiliter indignatur. Quid enim absurdius quam equa

lance pensari ubi iumenti cauda decerpitur, et ubi honestissimi viri barba

depilatur.

  Pro suggestione ergo populi nostro regno subiecti atque supplicatione

legum suarum ineptitudinem cognoscentis hanc legem et edictum

proponimus. Ut cuicumque de popularibus excusato, tamen et deliberatione

barba fuerit depilata, reus talis commissi pena huiusmodi feriatur

solidis aureis scilicet regiis sex; si vero in rixa factum fuerit, sine

deliberatione et studio, de eisdem solidis III.

1. 58

XXXIV. De iniuriis personis illatis curialibus

Observent diligentissime iudices, ut in actione iuriariarum, curialium

dignitatem personarum considerent, et iuxta personarum qualitatem

sententiam ferant, eorum scilicet quibus fiunt, et eorum qui faciunt, et

quando ubi temeritas presumitur, et iuxta qualitatem personarum sententiam

ferant; ipsis autem facta iniuria, non ad ipsos dumtaxat, set etiam

ad regie dignitatis spectat offensam.

XXXV. De mederi volentibus

Quisquis ammodo mederi voluerit, officialibus et vicibus nostri se

presentet, eorum discutiendus iudicio. Quod si sua temeritate presumpserit,

carcere constringatur, bonis ejus omnibus publicatis. Hoc autem prospectum

est, ne quilibet nostro regno subiecti periclitentur imperitia

medicantum.

XXXVI. De plagiariis

Qui sciens liberum hominem vendiderit hac pena legitima teneatur,

ut ex bonis suis venditus redimatur; ipse vero maleficus curie nostre servus

sit, bonorum suorum residuo publicato. Quod si non poterit redimi, pro

servo tradatur parentibus venditi, bonis eius curie addictis. Quocumque

autem venditus redeat, maleficus curie servus fiat, fillis etiam post hunc

casum nascentibus subiectis curie perpetue servituti.

XXXVII. De siccariis

Qui aggressorem vel latronem in dubio vite discrimine constitutis

occiderit, nullam ob id factam calumpniam metuere debet.

XXXVIII. De infantibus et furiosis

Infans sine malignitate animi et furiosus si hominem occiderit,

non tenetur. Quia alterum innocentia consilii, alterum fati infelicitas

excusat.

XXXIX. De fure

Nocturnum furem qui occiderit, impune ferat si aliter comprehendi

non potuerit,

1. 62

dum modo clamore id fiat.

1. De incendiariis

Qui dolose domum incenderit capitis pena plectatur, velud

incendiarius.

  In maleficiis voluntas spectatur non exitus; nichil enim interest occidat

quis an mortis causam prebeat.

XLI. De precipitatoribus

Qui de alto se ipsum precipitat, et hominem occiderit, et ramum

incautus prohiciens, non proclamaverit, seu lapidem ad aliud iecit, hominemque

occidit, huic pene non succumbit.

XLII. De poculo

Mala et noxia medicamenta, ad alienandos animos, seu venena

quis dederit, vendiderit, habuerit, capitali sententia feriatur.

  Poculum amatorium, vel aliquem cibum noxium, quisquis instruxerit,

etiam si neminem leserit, impunis non erit.

XLIII. Si iudex litem suam fecerit.

Iudex si accepta pecunia reum quem criminis et mortis fecerit, capitis

periculo subiacebit.

  Si iudex fraudulenter atque dolose sententiam contra leges protulerit,

auctoritate iudiciaria inrecuperabiliter cadat, notetur infamia, rebus eius

omnibus publicatis. Quod si ignorantia a iuris sententia oberraverit,

ferens iudicium pro simplicitate animi manifesta, regie misericordie et

providentie subiacebit.

ASSISE REGUM REGNI SICILIE

Codice Cassinese 468

1. 70

ASSISE REGUM REGNI SICILIE

Leges a nostra maiestate noviter promulgatas, generaliter ab omnibus

precipimus observari, moribus, consuetudine, et legibus non cassatis, nisi

forte nostris his sanctionibus adversari quid in eis manifeste videatur.

1. De privilegiis ecclesiarum

  Primo itaque iura sanctarum ecclesiarum, res omnes et possesiones

earum in nostra post deum et sanctos ejus custodia collacatas ab omnibus

incursibus malignantium, gladio materiali a deo nobis concesso defendimus

et inviolatas custodimus; quisquis hoc nostrum decretum violare voluerit,

nostram senserit ledere maiestatem.

1. Ut domini subiectos humane tractentMonemus, princeps, comites, et barones, omnesque dominos, subiectos et moderatum et conveniens volent ab ipsis, quos habent subiectos,
4. postulare.
5. humane tractare, misericordiam adhibere, maxime cum debitum adiutorium
7. Ut regalia non minuanturQuicumque de regalibus nostris magnum vel modicum quid tenet,vel alienare, vel in totum vel in partem minuere.  
8. p. 72
9.  
10. nullo modo, nullo ingenio possit ad nostra regalia pertinens donare, vendere,
12. De sacrosanctis ecclesiis, et episcopis, et clericisSancimus nemini licere sanctorum reliquias vendere vel comparare. de sacrosanctis ecclesiis expelli aut protrahi confugas; nec pro his venerabiles episcopos vel iconomos exigi que debentur ab eis; nec ipsis confugis interim se domino, vel furatus res ad loca sacra confugiens, cum rebus Privilegia ecclesiarum inconcussa serventur.
13. quas detulit domino presentetur.
14. victualia negentur. Servus vero, colonus, seu gleba servus, subtrahens
15. Sancimus sub capitis periculo nullos penitus cuiuscumque condicionis

Episcopus ad testimonium non flagiterur, nisi forte in causis ecclesiasticis

vel publicis, et cum summa necessitas, aut regis auctoritas postulaverit.

  Diaconos et subdiaconos et infra positos altari sacri ministros, ab

obsequiis sordidis, alienos esse precipimus.

  Presbiteros vero tantum non etiam ceteros ab angariis personalibus

prohibemus.

1. De illicitis conventiculis

  Conventiculam illicita extra ecclesiam in privatis edibus celebrari vetamus.

1. 1. Ne servi vel ascripticii clericenturAscripticios sine voluntate eorum quorum iuri subditi sunt, nullusIudeus, paganus, servum christianum, nec compare audeat nec ex

• aliquo titulo possidere.

• episcoporum ordinare presumat.

1. 1. De ioculatoribusMimi et mime, et qui ludibrio corporis sui questum faciunt, publicopublice afficiantur.

• habitu veste monachica, vel clericali non utantur; quod si fecerit, verberibus

1. 1. De raptuSi quis rapere sacratas virgines, aut nondum velatas causa iungendi

• p. 74

• matrimonium presumpserit, capitali pena feriatur.

1. 1. De apostatisApostatas insequimur ultionibus, bonis omnibus spoliamus.tollimus, omne ius legitimum abdicamus.

• A professione vero naufragantes seu voto legibus coartamus, succesiones

1. 1. De pupillis et orphanisLeges que pro pupillis et orphanis faciunt relevamus.

• propter fragiliorem sexum subveniendum decrevimus sicut decet, et quatenus oportet.

• p. 78

• Mulieribus lesis ex pietatis visceribus

1. 1. De sacrilegis consiliisDisputari de regis iudiciis, consiliis, institutionibus et factis non oportet;Multe leges sacrilegos severissime punierunt, set pena moderata estaut dona et vasa sacra noctu sublata sunt, hoc enim casu capitale est.

• arbitrio iudicantis, nisi forte manu facta templum dei fractum est violenter,

• talis disputatio par sacrilegio computatur.

1. 1. De crimine maiestatisQuisquis cum milite uno aut pluribus seu privato villano scelestametiam virorum illustrium, qui consiliis et consistorio nostro intersunt, cogitaverintpuniri iura voluerint, ipse quidem ut pote reus majestatis gladio sive a nostro beneficio seu iure confertum optineant;sit ei mors solaciumfactam detexerit, et premio a nobis et honore donabitur.et conciliorum archana absolutione tantum ac venia dignus habebitur;maximam et premium a nostra clementia consequetur; alioquin capitaliCrimen maiestatis post mortem rei etiam incipit et tractatur, et rei memoria condempnatur adeo ut quicquid contraxerit, fecerit, statuerit, a die criminis  armantur cives, seditiones moventur, concitantur tumultus, magistratussocius proditur, bellis ceditur, arx desolatur vel relinquitur, sociismissorum publicator et qui susceperit hostes regni hospitio, vel ductum prebuerit

• non ignarus.

• auxilium denegatur, cetaraque huiusmodi, ut regii consilii explorator, sive

• necantur, exercitus deseritur, ad hostem fugitur, dolo modo cuneus scinditur,

• Hoc crimine tenentur omnes quorum consilio fugiunt obsides,

• p. 80

• nullam habeat firmitatem; hoc crimine qui parentem purgaverit, eius successionem meretur.

• pena plectetur.

• sic tamen, si suis assertionibus veri fides fuerit opitulata, laudem

• Is vero qui usus fuerit factione, si vero tamen incognita adhuc patefecerit

• et vita supplicium. Quod si quisquam de factiosis mox sine mora

• feriatur, bonis eius fisco addictis. Filii vero eius nullum unquam beneficium

• et tractaverint, eadem enim severitate voluntatem sceleris qua effectum

• inhierit factionem aut factionis dederit vel susceperit sacramentum, de nece

1. 1. De jnjuriis curialiumObservent iudices diligentissime, ut in actionem injuriarium curialiumeorum qui faciunt, et quando, et ubi, huiusmodi temeritates presumuntur,spectat offensam.

• et sic ferant sententiam; quia non ad ipsos dumtaxat, sed ad regie dignitatis

• personarum dignitatem et qualitem eorum quibus illate sunt, et

1. 1. De crimine falsiQui litteras regias aut mutat, aut quas ipse scripsit notho sigillo subsignatQui falso instrumento utitur nescius, falsi crimine non punitur.utentibus, penam capitis irrogamus, et eorum substantiam publicamus; consentientes etiam, hac pena ferimus.minuerit, tam personas eorum, quam bona omnia publicamus. Motor testamentorum publicorum, instrumentorum celator, deletor,Si quis patris testamentum aboleverit, ut quasi ab intestato succedat,Qualitas persone gravat et relevat penam falsi.

• p. 82

• patris hereditate privetur.

• perversor, eadem pena tenetur.

• Qui falsitatem testibus astruxerit falsi pena coherceantur.

• Qui nummos aureos vel argenteos raserit, tinxerit, vel aliquo modo

• Adulterinam monetam cudendibus vel scienter eam succipientibus, et

• capitaliter puniatur.

1. 1. De coniugiisSancimus lege presenti, volentibus omnibus legitimum contrahere matrimonium necessitatem imponi, quatenus post sponsalia celebraturi nuptiasecclesie, sacerdotum benedictionem post scrutinium consecuturum anulum heredibus successiones relinquere. Alioquin amodo molientes contrase legitimos filios heredes ex illicito matrimonio per nostram sanctionemnon habere. Viduas vero volentibus ducere hoc necessitatis vinculum

• relaxamus.

• noverint procreatos; mulieres etiam aliis nubentes legitimas dotes debitas

• regale nostrum edictum, neque ex testamento neque ab intestato, habituros

• ponat, preci postulationique sacerdotali subdantur, si voluerint futuris

• sollempniter quisque pro modulo suo seu quomodolibet limen petat

1. 1. De crimine adulteriiGenerali lege sancimus quotiens nostra provisione et ordinatione iura regentibus accusatio adulterii vel strupi fuerit presentata, oculo non caligante personas despicere, condiciones notare, etates et consilium animi investigare, si deliberatione, consultatione, vel lubrico etatis proruperint ad facinus vel prolapse sint, an dolore maxime maritali; ut, his omnibus perquisitis, probatis vel manifestis, non de rigore iuris set de lance equitatis super commissis excessibus levior vel asperior sententia proferatur. Sic enim profecto iustitia nostra divine iustitie re(spondet).ad eam pertinentium confiscatio inducetur, si filios legitimos ex eoprivari, qui nati sunt eo tempore quo thori lex legaliter servabatur.thori violati nasi truncatione quod sevius et atrocius inducitur persecutor;in eam dare vindictam, nos maleficium huiusmodi non sinemus inultum; p. 84 lascivire non facile nostro iudicio poterit accusare. Viam quippe peccandiQuamvis uxorem suspectam quis habeat, quamvis famosam, si tameninquietet quietem. Quod si patenter deprehendimus quempiam haberepena infamie condempnamus.severitate, quas vilitas vite dignas legum observatione non credidi, sicut

• ministre caupone.

• Femine penitus et adulterii et stupri prestentur immunes iudiciaria

• incestuosam uxorem, dignam mox sequemur pene vindictam; eum quoque

• fidem habet, eum lenocinii non dampnamus; quis enim iure thori alieni

• mechandi aperit, qui cum possit pohibere consentit.

• Qui coram se spectante, vel arbitrio permittit cum ganeis coniugem suam

• precipimus igitur publice flagellandum.

• ultro enim nec viro nec parentibus sevire licebit. Quod si vir eius noluerit

• Aut viro tradenda est nullatenus ad vite periculum servituro, set ultionem

• matrimonio violato vel alio non habuerit. Iniquum enim est eos successione

• Legum igitur asperitate lenita, non ut olim gladio agendum, set rerum

1. 1. De meretricibusQue passim formam venalem exhibuit, et vulgo prostitutam se prebuit,et inter boni testimonii feminas habitare vetamus.

• huius criminis accusationem amovit; violentiam tamen ei ingeri prohibemus,

1. 1. De accusatione adulteriiAdulter et adultera simul accusari non possunt, alter singulariter estest secura, nulli ulterius responsura. Si vero fuerit condempnatus,In Co. De crimine adulteri pacisci non licet, et par delictum accusatoris prevaricatoris et refugientis veritatis inquisitionem. Qui autem pretium pro comperto stupro accepit, pena legis Julie de adulteriis tenetur. Crimen adulterii maritum retenta in matrimonio uxore, inferre non posse nemini dubium est. est presens, vir convenendus est primum.detentio adhibenda.

• Repudium in hac accusatione pretermittendum, neque violentia seu

• Lex delectum non facit, quis primum debeat conveniri, set, si uterque

• p. 88

• tunc demum mulier accusatur.

• accusandus, et rei exitus expectandus; nam si adulter defendi poterit, mulier

1. 1. De officialibus rei publiceOfficiales rei publice vel iudices qui in tempore amministrationis pecuniasnisi regia pietas indulserit.in persona propria et in rebus suis constituetur obnoxius; et hoc prospectu

• regie pietatis.

• Qui sua negligentia bona publica deperire vel minui permiserit, et

• publicas subtraxerint, obnoxii crimine peculatus, capite puniuntur,

1. 1. De furtisQui sciens, furanti sinum prebuit, eadem pena tenetur.

1. 1. De crimine lenociniiLenas sollicitantes alienam castitatem genus criminis pessimum tamquam Matres virgines filias venalicias proponentes et maritalia federa fugientes, enim et virginitatem suorum viscerum vendere inhumanum est etiudicis arbitrio relinquetur.

• Co. Crimen lenocinii contrahunt, qui deprehensam in adulterio uxorem in matrimonio tenuerit, non qui suspectam adulteram habuerunt.

• crudele; quod si filia se ipsam tamen prostituit, mater vero tantum consentit,

• ut lenas ipsas persequimur, scilicet ut nasus earum abscidantur; castitatem

• ipsas adulteras puniendas, presenti lege sancimus.

1. 1. De eodemSi providentia rege celsitudinis nullo modo patitur inter regni nostricommittere, cum armis insurgere, vel inique fraudari, quin pro commissocensemus, si compatris vel vicini thorum violare presumpserit quis intolerabilefuerit proclamatum, et manifestum fuerit vel probatum, bonorum p. 90

• omnium mulctatione plectendum.

• prorsus de iure videtur. Sancimus itaque si de tali facto nobis aliquando

• bonorum omnium ipsum iactura afficiat; quanto amplius dampnandum

• limitem baronum nostrorum quemlibet alterius castrum invadere, predas

1. 1. De vindicta adulterantiumSi maritus uxorem in ipso actu adulterii deprehenderit, tam adulterumLex maritum lenocinii pena cohercet, qui uxorem in adulterio deprehensamdiffugerit.

• retinuit, adulterumque dimisit; nisi forte sine sua culpa ille

• quam uxorem occidere licebit, nulla tamen mora protracta.

1. 1. De desistentibus ab accusationeQui post crimen adulterii intemptatum uxorem receperit, destitisse

• videtur, ideoque suscitare questionem ultra non poterit.

1. 1. De plagiariisQui sciens liberum hominem vendiderit, hac pena legitima teneatur,bonorum suorum residuo publicato; quod si ex rebus ipsius redimi nonquocumque autem casu venditus redeat, maleficus curie servus fiat, filiis servitute.

• etiam post hunc casum nascentibus subiecti sint curie perpetua

• poterit, pro servo tradatur parentibus venditi, bonis eius curie addictis;

• ut ex bonis suis venditus redimatur; ipse vero maleficus curie servus sit,

1. 1. De sicariis secundum leg[em] corn[eliam]Qui aggressorem vel latronem, in dubio vite discrimine constitutisQui aggressorem ad se venientem ferro repulerit, non homicida setNocturnum furem qui occiderit, impune feret, si aliter comprehendiInfans sine malignitate animi et furiosus si hominem occiderit, nonNichil interest occidat quis, an mortis causam prebeat.Qui de alto se ipsum precipitat et hominem occidit, qui ramum incautusoccidit, huic pene succumbit. p. 92

• deiciens non proclamavit, seu lapidem aut aliud deiecit hominemque

• In maleficiis voluntas spectatur non exitus.

• tenetur; quia alterum innocentia consili alterum facti infelicitas excusat

• nequiverit, si modo cum clamore id fiat.

• defensor salutis est.

• occiderit, nullam, ob id factum, calumpniam metuere debet.

1. 1. De incendiisQui dolose domum incenderit, capitis pena plectetur velut

• incendiarius.

1. 1. De noxiis medicaminibusPoculum amatorium vel aliquem cibum noxium quisquis instruxerit,

• etiam si neminem leserit, impunis non erit.

1. 1. De eisdemMala et noxia medicamenta ad alienandos animos, seu venena qui dederit,

• vendiderit, habuerit, capitali sententia feriatur.

1. 1. De iudice depravato Si iudex accepta pecunia reum quemlibet criminis et mortis fecerit,Si iudex fraudulenter atque dolose sententiam contra leges protulerit,eius omnibus publicatis. Quod si iuris ignorantia a iuris sententiasubiacebit.

• In maleficiis voluntas spectatur non exitus.

• aberraverit, ferens iudicium pro simplicitate manifestum regie misericordie

• auctoritate iudiciaria inrecuperabiliter cadat, notetur infamia, rebus

• capitis periculo subiacebit.

1. 1. De arripientibus novam militiamQuicumque novam militiam arripuit contra regni nostri beatitudinemforte a militari genere per successionem duxerit prosapiam. p. 94

• C. I. XII. De tiro(nibus). Nullus tiro ga aut veteranus aut censibus obnoxius ad militia accedat.

• et pacem sine integritate militie nomine et professione penitus cadat, nisi

1. 1. De iniuriis privatorumCuicumque de popularibus ex consulto tamen et deliberatione barbasi vero in rixa factum fuerit, sine deliberatione, solidorum III.

• Vel iumenti cauda decerpitur.

• fuerit depilata, reus soldorum aureorum VI regalium pena condempnetur;

1. 1. De fugacibusSi quis temerario ausu presumpserit bona in quiete et tranquillitateomnia bona sua dominus eius habeat, et illius persona curie assignetur.

• regni habita, cum pro ipso laborare expedit, labores fugiendo obmittere,

1. 1. De seditionariisSi quis in exercitu seditiones, iurgia seu aliud fecerit, uti exercitussubiacebit.postquam venerit, ab exercitu sine licentia curie recesserit, capitalem subibit sententiam, vel in manibus curie tradetur, ut ipse et eius heredes

• culusti fiant.

• Si quis ficte vel fraudulenter ad magnum exercitum non venerit, seu,

• noster turbetur, persona eius cum omnibus suis bonis mercedi curie

1. 1. De mordisonibusComperit nostra serenitas infra regni nobis a deo concessi fines quorundam immanitate clandestina incendia, tam in urbanis quam rusticis prediis,pragmatica sanctione in perpetuum valitura deo propitio sancimus, ut sieius conversatio per bonorum testimonia illibata consistat, pro tenore veterumtanti reatus non levis suspitio de eo fuerit, vel preterite vite sue probrosusde calumpnia prius actore iurante, non ut actenus set ceteris super hoccriminis confessus aut convictus, dampno prius lese partis de eius facultatibusbeneplacito maiestatis nostre incurret.

• p. 96

• resarcito, vite sue periculum, vel membrorum suorum privatione pro

• legibus sopitis et moribus, igniti ferri subeat iudicium. Predicti denique

• cursus extiterit, opinionemque eius apud bonos et graves dehonestaverit,

• legum, aut cuiuscumque loci consuetudine se expurget. Si vero

• quis amodo de hujusmodi reatu fuerit appellatus, si suspectione careat et

• perpetrari, arbores quoque et vites furtim cedere. Proinde hac edictali

1. 1. Que sit potestas justitiarii Sancimus ut latrocinia, fracture domorum, insultus viarum, vis mulieribusincendia, forisfacte omnes, de quibus quilibet de corpore et rebus suis mercedibaiulis depositis, cetera vero a baiulis poterunt definiri.

• curie debeat subiacere, a iustitiariis iudicentur, clamoribus supradictorum

• illata, duella, homicidia, leges parabiles, calumpnie criminum,

1. 1. De intestatis Nuper ad nostri culminis pervenit audientiam quod cum aliquis burgensiumexistant sive non, res eius ad opus curie nostre capiebantur, quod admodumNos itaque, ex solita nostre benignitatis gratia, hanc pravam consuetudinemaliorum, qui in ipsa civitate devenerit, intestatus decesserit, si ex eo filiusrerum eius pro ipsius anima erogetur.ascendentium et descendentium quam ex latere venientium, qui de iuretertia tamen parte rerum suarum pro defuncti anima distributa.ascendentium quam et descendentium, vel ex latere venientium, qui deut dictum est integre pro defuncti anima prestita, residuum ad opusSi vero cum herede seu sine herede testatus decesserit, ultima eius

• voluntas in integrum observetur.

• curie nostre capiatur.

• iure ei succedere debeat, tunc etiam tertia parte omnium rerum suarum

• Si autem filius vel filia ex eo nullus exiterit, vel alius tam ex linea

• ei succedere debent, heredes existant, si de feudo vel de servitio non fuerit,

• Si vero nulli filii ex eo existant, tunc proximiores eius tam ex linea

• vel filia exiterit, ipse sui patris heres existat, et tertia pars omnium

• penitus resecare volentes, precipimus, ut, si quis burgensium vel

• maiestati displicuit et grave tulimus.

• vel aliorum hominum civitatum intestatus decedit, sive filii ex eo

1. 1. De excessu prelatorum et dominorumDe prelatis autem ecclesiarum sic a regia munificentia statutum est,consecratione sua, cum ad concilium a domino papa vocantur, pro servitioa rege vel missi, pro corredo nostro si quando in terris eorum nos hospitariprelatis omnibus, comitibus, p. 106baronibus et militibus moderate secundum facultates hominum suorum audiutoria exigant et accipiant.

• vel corredum ab eis recipere contigerit. Et in his tantum casibus a

• exercitus nostri, si quando in exercitu servierint, vel si vocati fuerint

• ut in his tantum ab hominibus suis adiutorum exigant, vidilicet, pro

1. 1. Rescriptum pro cleris De eo autem quod male interpretatum est videlicet quod de nostre sine voluntate et assensu dominorum suorum, ita statutum est, quod ascripticii et servi glebe, et alii huiusmodi, qui non respectu tenimentorum eorum sunt obligate servitis isti quidem, sine assensu et voluntate qui non intuitu personarum set respectu testimentorum vel aliquorumordinem clericatus accedere, liceat eis etiam sine voluntate dominorum

• suorum, prius tamen renuntiatis his que tenent a dominis suis.

• beneficiorum que tenent servire debent dominis suis, si voluerint ad

• dominorum suorum ad ordinem clericatus accedere nequerunt. Illi vero,

• vel alius beneficii servire debent, set intuitu personarum, que persone

• si aliquis villanus est et servire debet personaliter intuitu persone, ut sunt

• maiestatis constitutione villani non audeant ad ordinem clericatus accedere,